XVI
Sinchi kanaytam iñini.
Quway, willu wayra, quway riyta
sillkipakuspay ichuqniypa hichpallanta.
Qamñataq, muspay, mana pampachaq umiñaykita
llutan mitaykipikunata.
Sinchi kanaytam ifiini
Chaynintam ñawparin pukru warmi,
mana llimpiyuq tawqa, chaypa
kaski kaynin wichqakun maypi kichakuptiy.
Wayraman, qaynasqa willka. Apanquraykuna, wita!
Rikurin hatun kamayuqpa qumir unanchan,
wakin suqta wakia unanchakunata urachistin,
muyuriqpi lliw warkusqakunatawan.
Ima kasqaypim iñipakuni,
pisi karqusqaypiwan.
Huhu! Allin ñawparikuq!
XVII
Kay iskaymi chumakun huk tantayllapi,
kuskañataq millpurqanchik.
Manam pi uyariwanmanchu karqa.
rupachkaq siqi,
llaqtapa utiq rimaynin.
Manam tutamanta llapchakunchu ñawchiq hina
qipaq yumasqakarna rumí hina,
pakan pakanlla. Qala chaki tutamanta.
Tumpalla mitu
uqi yakukunapi, aswantaq pisitaq.
Uyakunam mana uyamanta yachankuchu,
tupanakuykunamn rinamantapas.
mana mayman umatiyachun qullqip patan.
Pantakun atipakuypa ñawchin.
Juniu killa, juniuykum kanki,
chaymi rikraykikunapi sayarini hatunmanta
asikuq, tupunaytawan wallqaykunata chakichistin
mitapa iskay chunka hukniyuq silluykikunapi.
Allinmi! Allinmi!
XVIII
Way, watay wasipa tawa pirqankunaya
Haa chay tawa yuraqrayaq pirqakuna
mana allichakuyniyuq kikin yupasqallaman qukuq.
Ankuchakuypa qisan, millay raqra,
tawa kuchunmanta maynata siqkin
sapa punchaw killay waskawan
watasqa maki chakikunata.
Huk nanq wichqanakunawan kuyay wichqawaqniy
kaypi kaspaykiqa qawankiman imay pachakama
kay pirqakunapa tawa kasqankuta.
Qanwanmi paykunaman kutipanapaq
iskayninchik kachwan
aswan iskaymantapas iskay kaqkunam.
Manataq waqawaqpaschu, niy, kachariwaqniy!
Haa watay wasipa pirqankuna.
Paykunamanta chaykama nanawanku
iskaynin sunin kaqkuna, kay tuta
mamamanta imapas kaqniyuq hina, ña wañusqaña,
brumurasqa rampankunata huk wawatakama
makimanta pusaqkuna.
Ñuqallañataq qiparikuchkani
paña makiy iskayninmanta ruraqwan,
uqarisqa, kimsan ñiq marqayta maskaspa
mayniypiwan haykaypa chawpinmanta
kay mana atiq runapa puquyninta
ñawiy rurunanpaq.
XIX
Rimaykachaq, miski Hilpidi, samarinki,
imayna waknataña qipasqanchikmanta.
Kunan hamunki chayllaraq hatarichkaptiy.
Uywakunap kanchanpas sumaqllaña
ispaywan willkayasqallaña nuyusqa
hatunwan isparullasqa ima
chuya sunqu wakapa, chuya sunqu
asnupa, chuya sunqu utulupawan.
Tiqsi muyuypa kaq mariapi yaykuy.
Way, sangabril, ruray nunapa chichukunanta,
mana kanchiyuq kuyay, mana hanaq pachayuq,
aswan rumi, aswan mana ima,
qapaq inqa llachikama.
Kañarqusunchikmi lliw wampukunata!
Ukunchikpi qipariq chumakuyninta kañasunchik!
Hinaña rikchakuq Hulla kawsaymanta
llulla kawsaykama, ñakarina kanman,
rimawaqniytaq chayamunki ritita kachustin,
sansata kachusunchik,
manam mayta uraykuna kanñachu,
mana mayta siqana kanñachu.
Utulurn tunkikachaq churakun, tayta.
XX
Hamutasqa rurnipa patpatiyaqpiwan
qarapasqa tikanwan patachasqa. Ichaqa
yanqachallata huk yupasqata
hukman asuykachini mana wichinaypaq.
Wak saprasapa runa. Inti,
killaychasqa sapan tinkullpan,
ima sumaqpiwan pichqan kaq, hinaman
paymanta wichayman.
Warapa kallpin rurunkunapa chaqwaynin,
kacharisqakuna,
sayasqa karnachikuta qaqchariq chaqway.
Allin tinkuchisqapa tallikuynin, quchuq urpitu.
Hinallapas muchuni. Chaqaypi muchuni, kaypi muchuni.
Kayqaya lawtaypas wichirin, surnaq
runam kani, Iskay ñiq
guillirmuman rikchakuq runa
samichikuyta humpiptin, hamaptin
puqchinpi, kimsa watayuq chinlichanpa
siquychanta llipipichisqanpi.
Utulu kaqlla apukachan saprasapa, hinaspan
huk waqtata qaqun. Wawañataq chaykama tupqina
rukananta churakun chayraq rimakachay qallariq
qallunpi arwikunapa arwikuq arwitakuyninta,
huknin siquychanta llutistin, pakasqallata,
as tuqaychapiwan allpawan,
ichaqa chika aslla
wa
n.
XXI
Millayman yachakasqa ururukunawan sirkasqa
awtupi kutimun dicimbri killa mayna hukmanyasqa,
qurinwan llakipi. Pitaq qawaykunman:
dicimbri kimsa chunka hukniyuq
lliki qarankunawan, wakcha supayllaqa.
Yuyapayanim. Chipipikuymi kapuwarqanku,
chaqllichakuymanta siwichasqa simikuna, lliw
manaña kukuriq paqtachaykunata aysastin.
Imaynam mana yuyaymanchu
chay racnanchu tayta
Yuyapayanim. Kunan dicimbri ñataq kutimun
imaymana hukmanyasqa, aquyrakipa samayniwan,
qasasqa, ullpuchikuywan ñutikachaspan.
Kuyapayakuq suritañataq
kuyanman karqa hina, yupaychanman kara hina.
Ichaqa payqa churakurqun llapa mana rikchakuyninta
XXII
Apikim qati imawanku tikrampata
tawa awkikuna. Ichapasmi pidrupaq hapiwanmanku
¡Tawa yupaychana awki taytakuna huñunasqa!
Rurarquypim kachkan tayta Hwan Hakubu,
wakinpa sawkakuyninñataq chutanku sapan
kayninmanta, upata hina. Allinta ruwanku.
Paki paki warkurayaq kanchi, punchawmi kunakun
imallatapas qunapaq, hinaspan wayun
kikin uskakuq champa qillqa hina
kikinpa ichaya ima allichakuykunatapas.
Kunan, kay chullalla siqiyuq hawka kakuypi
sumaqllataña chirapasqanpi,
kayqaya kapuchkayki,
kayqaya kapuchkaypi pimanta ñuqa wayunay,
qichqaykunata huntachinaykipaq.
Paqta, kaykuna huntasqaña,
aswan alli sunqu tasnurikuwaq,
may mana kasqanmanta urqusaq,
uma utiqmanta sapaq taqikunata ruwasaq,
waylluchikuymantawan huypachamanta
mana saksayniyuq munapakuykunata.
Hinapas llapa huk waqtamanta yaykumuqpa
taripayninpi tukuy pacha lluqsinchik,
kunan, lliwpas wiñaypaq chirapasqa ima,
kayqaya kapuyki, pimanta ñuqa wayunay,
qichqanparaqmi kachakani. Kapuchkayki!
XXIII
Wak miskiyuq tanta waykunapaq rupapachikuq wasi
wawakunapaq mana yupana chuya runtup qillun, mama.
Way, tawa ankaykikunapa mikunan, ancha mana allin
waqapayasqa, mama: uskakusuqniykikuna.
Iskaynin qipaq panikuna, wañukuq Míguil,
chaymanta ñuqa hinallaraq simpaykunata aysastin
hukta abicidariupa sapakama qillqanrayku.
Hanay salapi aypuwaqku kanki,
tutamantan, chisiykuqnin, chanin patmasqa
qipimanta, chaqay unarayaq kawsaypa aña millpuykuna,
kunan hina puchupuwanankupaq
inti watanakunap qarankuna, chutatiyasqankumanta
iskay chunka tawayuqpi puní takyasqakuna.
Mama, kunanqa! Kunan mayqin kirup aychanpa uchkunpi
saqina kanman, ima wiñarichkaq llullu chukchapi,
kay hina tantapa ñutu puchun
kunkayman watakuspan mana yaykuy munaqta.
kunan chay chuya tulluykikunapas kutaña
kasqankupi, manaña imapas ñupuy taqllana kanqañachu
¡kuyaypa ñuqñu miskichiqnin!
chawa llantupipas, hatun waqupipas
maypi aychan tipukyanan wak chichí kirup utunpi
mana musyaylla rurakuq hinaspan watwatiyaq ¡waknataña
rikupayasqayki! chayllaraq paqarisqa wichqa makikunapi
Chay hinam allpa uyarinqa upallakuyniykipi,
imaynam mañawachkanchik lliw
may saqiwasqaykiku tiqsi muyuypa kakanta
hinaman chay mana tukuriq tantaykipa chaninninta.
Mañawachkanchiktaq, uchuyllaraq chay pacha kaspayku
qawasqaykipi hinapas, atiymankuchu karqa qichuyta
pimantapas; qamlla quwaptiykiku,
¿niy, mama?
XXIV
Sisarisqa aya pampapa patanman
hamurinku iskay mariakuna waqastin,
quchay quchayta waqastin.
Yuyaypa purun chutasqa surim
haywarikamun qipaq chulla purunta,
chaywan Pidrupa mana ima munaq rnakin
qillqan dumingu ramuspi
rumikunamanta, pampaykunamanta uyarinakunata.
Hallmasqa aya pampana patanmanta
illarikunku iskay mariakuna takikustin.
Lunis.
XXV
Uqarikunku alfilkuna qimisqakunaman qaskakuq,
uku ukuman, urkukunaman,
chakipuri yupaqkunapa tiyananman.
Alfilkunapiwan pichikuna awqa allqukunapa achurayuq.
Sapa karpayuq wampupa amachaqnin
rakumanta qapariptin, manaraq arnirikachisqa
chillpisqakuna, yapunapa hapinankuna
kacharikunku aquyrakip chutapakuyninpi,
mana allin yachakasqa sirkaq llullu
tiktikyayninwan makipa qipanpi sinñikuq.
Hinaptin sinchi llañu qaparipas
mukukunta rutuchikun, makintawan watakun,
chaymanta sunillaña raprachakun
mana tukuq llakipayaypa chullunkuykunaman.
Apusqa wasakuna pukutiyanku
apaspanku, qawi wallqakunapi warkusqata,
siru nisqa nurayninpi qanchis llimpiyuq
unanchakunata, wanu watakunamanta
wanu watakunakama.
Chay hinam wakcha iñiy qasapi tuqtu urqukuy.
Chay hinam muyukachaykunapa mitan. Chay hinam
intuy hamuq pacha imakunapa llampuchinapaq mitan,
mana samayniyuq tuqapu allqa chakatasqa
upallaykunata willakuptin.
Hinaptinñataqmi hamunku alfilkuna qaskakuq
llulla punkukunapiwan pichanakunapi.
XXVI
Rupay pacham kipuykun kimsa watata
quyu chumpikunawan aytisqakunata
lliw anchispa waqaypi,
pusanku unu ispayman asnaq tupqi rukanakuna
wañunayaq alejandríakunapawan
wañunayaq qusqukunapa.
Pupu uraypi kipu paskasqa, chay chaypi huk machi,
aswan wakpiraq hukninpas,
qaqllasqakuna,
wayusqakuna.
Kumpi rantikuqpa ñuñun rurunkunapa
paskasqa kipun,
allin llipipiq paqukunapaq,
laqla chaniyuq patpapa wasa qatanpaq,
¡rikrakunamanta aswan machiyasqa rikrakunapas!
Chay hinam puqurin puchukaypas, tukuypas hina,
piltikachaspa puñunayaq chiwchi hina
kallpisqa qaranmanta
wiñaypaq malta wallpachasqa kanchiman.
Chay hinataq, suytusqa ruyrumanta
tawakunata rikrapi qipikusqa
imapaqñam ima llakikuypas.
Chaqay sillukuna nanaqku
qurpanchakuq rukanakunata chintichistin.
Chaymanta pacham wiñanku ukuman
wañunku hawaman,
chawpinrnanñataq rinkuspaschu
hamunkupaschu
rinkupaschu hamunkupaschu.
XXVII
Wak puqchim manchachiwan,
allin yuyana, sinchi tayta, mana pampachaq
qawcha miskiq. Manchachiwa.
Kay wasim tukuy allinta quwan, kamaq
tiyanata kay maypi kanata mana yachasqapaq.
Ama yaykusunchu. Manchachiwanni kay
yanapakuy
ñutu mitankunanta, tuqyasqa chakankuna hapiyta.
Manam ñawpanichu, miskiyuq tayta,
waminqa yuyapana, llakiyuq runapa
takiq huñu tullunkuna.
Ima winayniyuqmi kay waka wasi,
asuqi wañuykunatam quwan, kichkichin
titiwan chakisqa kunan kaq kawsay
upunaykunata...
Mana imayna risqanchikta yachaq puqchi,
manchachiwan, qaparillapaqña.
Waminqa yuyapakuy, manam ñawpanichu.
Llakisqapiwan paqu tullu kipu, sukan, sukan.
XXVIII
Kay chawpi puchawpim mikullarqani sapallay,
mana marnayuq, mana mañaykusqa, mana mikuykuy nisqa,
mana yakuyuq, manataq taytayuqpas pi rimakachasqa
chuqllukuna munachikuyninpi, rikchaynin
unachisqanmanta tapukunan,
sallallallaypa chikankaray chakiranmantawan.
Imaynam ñuqa mikuyman karqa, Imaynam chay hina
sañu miqapi qarakuymam chaykuna mana kachkaptin,
wasinchikpas paki-inakuchkaptin, manataq mamapa
sutin wirpanchikman asuykamuchkaptin,
lmaynam imallatapas mikuchkayman ñuqa.
Huk allin quchu masiypa misanpim mikurqani
tiqsimanta chayllaraq chayamuq taytanwan,
ipa suqunkunapas rimakuchkaq
sumaq sañupa tan niyninta allqapi sukatiyastin
tukuy kirunkunap iqmachasqa uchkunkuta,
hinaman kusisqa tirutirukunapa
mana llullaq chaqanankunawan, wasinkupi
kasqanrayku. Chay hinaqa imayna sumaqmá!
Kay misapa tuminkunam nanawarqanku
simiypa lliw sankanpi.
Kay hina misakunapi mikuyninmi, may
wakinpa kuyakuyninta mallisqanchikpim, kamas mana
ñuqanch ikpatachu, allpayachin mana
MAMA.
anqusaykuptin, sinchita anaqyachin millpusqata,
qatqichin miskita; kafiytañataq
aya pampaypa wiswinta ruran.
Kuyay wasinchik pakikurquptinña
mamanchikpa mikuchaykuy niyninpas rnanaña
ayawasirnanta lluqsimuptin,
yanuy wasipas tutayaqña, kuyaymanta wakchallaña.
XXIX
Amiymi hunyan qispipi ukunasqa
mana kaq mitapa sikinpi wirupiwan.
Samimanta qinqutiyaq chulli siqiwanmi
purin kuskachakuqnin
Hukmanyachiwanmi sapa sinchichakuy,
wak illariq yakupa waqtanpi asiru asiq, wiru.
Chutaparikusqa qaytu, wiñariq pisiriq
qaytu, qaytu, ¿maynintam
tipinki, awqaypa kipun?
Killaychay kay pachap wiqawninta. Lunis.
XXX
Ñutu unayniyuq mitapa rupaynin
munapakuypa lliw ñukñu aychachanpi,
mana musyaylla uchupa hayakuynin
huchallisqa chawpi punchawpa iskay ura qipanpi
Maki pintuna patankunapa, patamanta pataman.
Muqaq sullull kawsayri rataykusqa
qari kayninchikta churaykuptinchik
chaywan mana musyaspa kasqanchikta kachkanchik.
Manchay hatun mayllakuypa pusuqun,
Puriymanaq tullpakuna
tupanku chaqchukunku chirichasqa llantumanta
hukllawasqawan, llimpi, uchuy chiqta, chukru kawsay,
wiñaypaq chukru kawsay.
Ama manchasunchu. Chay hinam wañuy.
Yawar chupi miskichasqa anyakuq kuyananchik
warmipa, waknaña apasqanmanta
chayna sawkana tupqinapi.
Siwiñataq
wakcha punchawninchikpiwan hatun tutapa,
chawpinpi, chisinkuypa huchallisqa iskay uranta.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.