Trilce Tarpuy / Cultivar Trilce
Arte agricultural contemporáneo / performance de cuerpos no humanos. 2022 — 2028.
Cultivar Trilce ni kazi ya sanaa ya kilimo na utendaji wa miili isiyo ya kibinadamu yenye vipengele vya kupanua kuchora, uchongaji na uchoraji, na msanii Emilio Santisteban kwa kushirikiana na washiriki wengi, iliyosimamiwa na Lizet Díaz Machuca, akisaidiwa na wakulima Celia Morales na Honorato Mora. (2022), Germania Madera Guardanaula na (2023) na msanii Kenyi Quispe Granados, anaungwa mkono na Kituo cha Willka T'ika cha Uhifadhi wa Turathi za Asili na Kitamaduni za Andes. Itafanyika Cusco kati ya 2022 na 2027.
Kazi inaunganisha sanaa ya kisasa (Sanaa ya utendaji, sanaa ya mchakato, sanaa shirikishi, ushairi wa kuona na ushairi wa vitu) na utamaduni wa jadi (ecofacto papa, michakato ya kilimo na lugha ya Kiquechua), ikiunganisha miaka mia moja ya uchapishaji wa kwanza wa mkusanyiko wa mashairi ya César Vallejo Trilce, tafsiri iliyopo ya Kiquechua iliyochapishwa ya mkusanyo huo wa mashairi (Meneses 2008), aina za viazi zilizokuzwa nchini Peru na kuhifadhiwa huko Cusco na mfumo wa mtaro ulioendelezwa na tamaduni za asili za Andinska.
Inafanyika kwenye jukwaa la Inca ambalo Kituo cha Willka T'ika kinaangazia katika Jumba la Akiolojia la Yucay (Urubamba, Cusco), katika mizunguko mitano ya kilimo kati ya 2022 na 2027. Ndani yake, mashairi 77 ya Trilce, katika toleo la Quechua, yatachorwa. viazi na kukua pamoja nao, kwa mfano kuwa mashairi ya mbegu, mashairi ya maua na mashairi ya chakula kutokana na ushiriki wa wakulima wa ndani.
Cultivar Trilce ni sehemu ya kazi iliyofanywa tangu 2015 na Emilio Santisteban na Lizet Díaz Machuca, na inajibu malengo na mazoea ya uhifadhi na maendeleo ya urithi wa asili na kitamaduni wa Cusco unaofanywa na Kituo cha Willka T'ika cha uhifadhi. ya urithi wa asili na kitamaduni wa Andinska.
Hatua ya kwanza (2022), ambayo tayari imekamilika, ilianza Mei 9 na mwanzo mzuri wa uchoraji wa ushirikiano wa mashairi, uliofanywa hadi Agosti 10 na ushiriki wa moja kwa moja wa umma, uliotolewa na mradi wa gouges wa kuni na mwongozo wa kiufundi. Upandaji huo ulifanyika mnamo Agosti 11, mwezi kamili na siku kuu ya mwezi wa Pachamama. Maua yalianza Oktoba 18, na kufikia utimilifu katikati ya Novemba, na mavuno yalifanyika Januari 9, 2023.
Hatua ya pili (2023) ilianza na uchongaji shirikishi wa mashairi ya XVI hadi XXX na Trilce katika Kiquechua huko Lima mnamo Juni na kupandwa mnamo Agosti 1 huko Cusco. Mashairi ya chakula yatavunwa mnamo Desemba 10, 2023.
Mnamo 2022, mradi ulipata Kichocheo cha Uchumi kwa Utamaduni 2022 kutoka kwa Wizara ya Utamaduni ya Peru, na mnamo 2023 ulipata Kutajwa kwa Heshima katika Tuzo la 2022 la Llama kutoka kwa Chama cha Watunzaji wa Peru. Inayo ushirikiano wa Taasisi ya Kitaifa ya Lugha za Asili INALO, Chuo Kikuu cha Kitaifa cha San Antonio Abad cha Cusco, Kituo cha Utamaduni cha Shule ya Kitaifa ya Sanaa Nzuri ya Peru, Taasisi ya Makumbusho na Utafiti wa Kisanaa wa Chuo Kikuu cha Ricardo Palma. , Shule ya Ubunifu ya Corriente Alterna, Sanaa na Ubunifu na Kituo cha Picha cha Shule ya Juu ya Upigaji Picha, na imeathiri kuibuka kwa miradi mingine miwili ambayo vile vile inaunda kutoka kwa mitazamo ya kisasa ya sanaa katika ulinganifu na utamaduni wa jadi wa kilimo kuwa na viazi ecofacto kama mwili wake. mmoja wao katika maendeleo tangu Aprili 11, 2023 katika SOHO Studios, Vienna, na ya pili kuanza Machi 2024 katika jumuiya ya Isla Negra, Chile.
Timu ya kisanii-kilimo:
Emilio Santisteban, msanii.
Lizet Díaz Machuca, mtunzaji.
Kenyi Quispe Granados, usaidizi wa kisanii na upigaji picha.
Honorato Mora, Celia Morales, wakulima mwaka wa 2022.Nicolas Saywa Tupayupanqui, Germania Madera Guardanaula, wakulima mwaka wa 2023.
Marco Chevarría Lazo, mtayarishaji.
Virekodi na vinasa sauti vya mashairi yaliyolimwa mnamo 2022:
Shairi la I © Nilda Condori Chumbisuca, Huberth David Chumbisuca Huillca.
Shairi la II © Rebeca Ráez.
Shairi la III © Ricardo Lacuta.
Shairi la IV © Luis Alberto Medina Huamaní.
Shairi la V © Rocío Sulca, Walter Antezana.
Shairi la VI © Lizet Díaz Machuca.
Shairi la VII © Keyi Quispe Granados.
Shairi la VIII © Daniela Napurí.
Shairi la IX © Óscar Limache.
Shairi X © Richard Gabriel Ore Campero.
Shairi la XI © Marco Chevarría, Ronald Romero.
Shairi la XII © Daniela Granda, Mariana Torres, Isidro Lambarri.
Shairi la XIII © Calypso Zuniga Leva.
Shairi la XIV © Walter Aparicio.
Shairi la XV © Paola Katherine Chipa Guillen, Eleazar Crucinta Ugarte, Dione Huaman Borda.
Virekodi na vinasa sauti vya mashairi yaliyolimwa mnamo 2023:
Shairi la XVI © Irma del Águila, Lizet Díaz Machuca.
Shairi la XVII © Margarita Neyra.
Shairi la XVIII © Maria Julia Laos.
Shairi la XIX © Christian Bernuy del Carpio.
Shairi la XX © Mijael Saldaña, Maria Angélica Rozas, Antonio José Medina, Samuel Mestanza Villegas, Teresa Edwards, Andrea Calderón, Estefany Nuñez, Margarita Neyra, Sebastián Chumbe, Jimena Álvarez, Fabiola Arroyo.
Shairi la XXI © Janina Trujillo, Fiorella Arce Monzón, Andi García Roque, Pier Solis.
Shairi la XXII © Luis Alberto Medina Huamaní, Francisco Bardales.
Shairi la XXIII © Rosa Esquivel, Mae Isabel Rodriguez Chavez, Fanny Barba, Ingrid Natalia Sanchez, Ariana Loli, Ian Tevo.
Shairi la XXIV © Brunella Martin Laos.
Shairi la XXV © Ana Lucía Romero, Valeria Pacheco, Amelia Lopez, Andrea Calderón, Sebastián Chumbe, Jimena Álvarez.
Shairi la XXVI © Carla Avila, Mae Isabel Rodriguez Chavez, Kimberly Silva, Kenyi Quispe, Delia Díaz Machuca.
Shairi la XXVII © Tina Martínez, Liliana Melchor, Andrés Poma, Mae Isabel Rodriguez Chavez, Rosa Esquivel, Jhan Carlos Amante Borja, Mauricio Vargas Osses.
Shairi la XXVIII © Santiago Vera, Camila Rodrigo Graña, Carla Bedoya, Maria Jesús Jimenez, Stephano Alcántara, Jorge Barrera Begazo, Muriel Pucllas, Estefany Nuñez, Magda Vega, Edinson Guerreros, Ariel Alcalde, Lourdes Chara Estirana Sestraana, Margarita Sestrana, Margarita Chumbe, Jimena Álvarez, Keani Zapata Del Río.
Shairi la XXIX © Luz Maria Bedoya.
Shairi XXX © Maria Angélica Rozas, Alfonso Castrillón Vizcarra, Manuel Pantigoso, Daniela Napurí, Mijael Saldaña, Luz Antonio, Ródemi Temoche Zenitagoya, Miluska Alzamora, Edith Cristóbal.
Taasisi:
Kituo cha Willka T’ika, msaada.
Taasisi ya Kitaifa ya Lugha za Asili,
ushauri na usambazaji wa lugha katika Kiquechua.
Chuo Kikuu cha Kitaifa cha San Antonio Abad cha Cusco,
msaada wa kitaasisi huko Cusco.
Kituo cha Utamaduni cha Shule ya Kitaifa ya Sanaa Nzuri,
msaada wa kitaasisi huko Lima.
Makumbusho na Taasisi ya Utafiti wa Kisanaa
kutoka Chuo Kikuu cha Ricardo Palma, msaada wa kitaasisi huko Lima
Shule Mbadala ya Sasa ya Ubunifu, Sanaa na Ubunifu,
msaada wa kitaasisi huko Lima.
Shule ya Juu ya Upigaji Picha Center Center,
msaada wa kitaasisi huko Lima.
Mashairi ya Kiquechua:
Meneses, Porfirio. Vallejo, César (2008) Trilce. Toleo la Kiquechua. Lima: URP.
I
Pitaq chay hinataña chaqwakachan, manataq
qipariq qucha-watakuna suñanata atichikuncnu
Pisi yapasqapas chuquicnay, chisiykuptin puni, ramkallaraq,
hinptin aswanta chaninchakunqa
wanu, llaspa apuchasqa taqrukuy,
sapan kaq sunquman
mana munastin anqusaq
mama quchapa puchqulli ankata,
sapa cuya sinchi puqchikuypi
Pisi yapasqallapas chuquichay kachun
millay yakuñataq, chisinkuy supta uranpa
ASWAN QAPAQ BIMULNINKUNAPA.
Mama quchaman ñawpariq allpañataq wata niraq sayarin
wasantakama, amu, mana manchaq,
wañuchikuq takyatiyaypa siquinpi.
II
Pacha Pacha
Huqu wayrakunapi qucharayaq chawpi punchaw.
Pukarapi amirusqa yaku-suquq wisikachakun pacha pacha pacha pacha
Qaqchu mita Qaqchu mita
Utulukuna takikachanku yanqa aspikustin
Hukllawaq chuya punchawpa simin
qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita
Paqarin Paqarin
Kikin kaymanta quñichkaqraq samakuy
kunanta hamutaspa waqaychaway
paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq
Suti Suti
Iman sutichana kirinkichkawaptinchik?
Ñakariq wasapaymi sutichakun
suti suti suti suti
III
Kuraq ayllunchikuna
imay pachataq kutimunqaku?
Suqtatañam waqtaykamun ñawsa Santiagu,
hinaman sinchi tutaykuqñam.
Mana unamunantarm nirqan mamanchik.
Aguidacha, Nativa, Miguil,
yanqataq chaychayta riwaqchik, maynin
kunallan purirqanku
yuyapakuyninkuta qanqatiyastin
kurnuchikuq manchachikukuna,
chun niq kancha man maypi
chayraq ustukuchkaq wallpakunapas
waknataña mancharikurqanku.
Aswan allin kayllapi kakusunchik.
Mana unamunantam mama nirqan.
Amaña llakikusunchu. Qawachkasunchik
wampukunata ¡ñuqapa kaqmi lliwmanta aswan sumaq! chaykunawan tukuy punchaw pukllakunanchik
mana awqanakuspalla imaynam kanan kachkan:
quchapim saqisqa kanku, pukllapasllaña
paqarinpaq añakakuna winayniyuq.
Kay hinalla, mana ima hampiyuq,
kamachisqa lliw ruraqkunalla, suyasunchik
kutimuyninkuta, tannichikuq rimayninkuta,
hina ñawparikunq machunchikkunapata,
wasipi sullkan kaqkunata saqiwaqninchikpata,
manapas ñuqanchikpas illarquyta atichwanchik hina.
Aguidacha, Nativa, Miguil?
Qayaykachakuni, llapchaykachastin tutayaqpi
maskani. Yanqataq sapallayta saqiwachkanmanku
hinaptin sapallan wichqasqa ñuqa kachkayman.
IV
Iskay karritakuna qiqichyanku
maqanakunaman atipakustin ñawipa
kimsachasqa waqay kuchukunakama,
mana haykap imatapas rurachkaptinchik.
Chay sapaqtam ichaqa, kuyay puchukasqa,
purun paqarinap ukunpi putichisqa
huk kaqninrayku, anaq ritichasqa
ruraykunapi nunachisqakuna.
Chutarayakurqani kimsa ñiqin raki kaq tukuspay,
aswan qipata —imatamá ruwwasunchikpas—
siwikun umaypi, piñarisqallaña
mana as asllamanta mama kayninpaq. Siwikunam.
Aynachakuypa rupapakuynin ña kanisqakunaña.
Illa¬¬kuy, imamantapas aswan allinta
pakin Muchkata.
Chay mana llimpi picharquy
imaraykupas. Hamuq kawsakuypa waqta waqtallampi, waqan waqan. Taki hunta tawa waqtawan
qinchasqa kimsa upallakuypi.
Upallay. Warmip uku rurun. Yaqa chuya kay.
Lliw imapas waqasqañam. Lliwmi chapasqa
karqun, kamas ichuqninpi puni.
V
Sisapa iskay kuska rurukuna. Takiyta qallarinku
paymanta quchap urpinkuna, kimsachakuy munaykuna,
qallariq puchukaykuna, waymanta huukuna, tukuy rikchaqmanta piñichasqapas iñikunman hina.
¡Sisapa huñunasqa pallqa runkuna!
Ma. Chaqay kachun mana astawan ima kaspan,
Ma. Ama hawarnan waspichunchu, hinaspan
mana uyarichikuq hina hamutachun,
llimpichun manataq qawachikuspan.
Amataq lluchkachunchu hatun tikayarquypi
Paqarisqa qaparim ankayllikun hinaspan mana
mumanchu llikapas kuyaypas kayta.
Aynakuna hina aynalla kachunku wiñaypaq.
Ichaqa arna 1-ta quychikchu, uyarichikunqam
mana tukuqpi. Amataq O-ta quychikchu,
huk nanaqtam upallanqa, 1-ta
rikcharichiypiwan sayarichinankama.
Haa iskay sunqup huñunakuy.
VI
Paqarin pachay churakurqusqaytam
taqsapuwaqniy mana taqsarqañachu:
utiliachasqa sirkankunapim taqsaq
sunqunpa paqchanpi, kunanñataq
papukusaqchu millay patachakuypa
putka pachan saqisqaypas imamanta.
Mana kunan pipas yakukunaman riq haptin
qatichikuy llaqikunapi pintukun
quillqachanapaq latapata, hinaman
viladurpi kaq llapa imakuna, waknataña
ñuqamanta iman kanqa nisqaykuna,
ñuqapañachu ka+chkanku, hichpallaypi.
Paypaña qiparqunku, llampuchasqakama,
paqu rikchaq alli sunqu kayninwan ñapusqakama.
Kutimunanta yachaptiyya,
yachayman ima tutamanta kutimunanta
taqsasqa pachakunata quwaqniy, wakllay
nunay taqsapuwaqniy. Ima tutamantaraq yaykumunqa
sunqun tiyasqa, ruraykunapa mukmun, samisqa
yachasqan qawachikuymanta, arí atisqanta
¡IMAYNAM MANA ATINQACHU!
llapa chaqrusqakunata anqasyachiytawan mastachiyta.
VII
Hawkalla chanchayta qallarini riqsisqay
allqa chutata. Liw mana imapas musuq kayniyuq,
chiqanpayta. Hinaspay ukunakurqani kay hina
imakunaman, chaywan ñawpaq pachaña karquni.
Muyuni wakillampi allinwan purina
chutanta, atipakuspa lluqsina chay kawsaq
qichqapa kmyninta, mana patma rurayllapichu.
Hatunchakuykunam,
chaqay qapariy, rimanakuypa chuya kaynin,
killay taqlla challpusqa ¡ñam! rurakuyninpi,
Chutapas punkunkunawan ñawisapa kachkaptin
hinaspan qaparin qala chaki sarpukunamanta,
uyarichikuq waqtaykunapi hatun tuqyaykunata
minchachanapaq
Kunanñataq, ñutu mita sisikuna
miskichasqa yaykukunku, puñunayasqakama
yanqachalla ruray munaq, hinaman wistuchakunku
kañasqa pulvurakunapas, 1921pa wichayninkuna.
VIII
Paqarinqa sapaq punchawmi, huk
kaqninpim tariyman mana ruruq kamachikuypaq wiñaypaq yaykunata.
Paqarin wamaq punchawpi,
qatu wichqasqach kanman
sunqup iskay llikankunawan, paqta pura
sanchachikuypi aycha mikuqkuna.
Allintam atinman takyayta chay llapa ima.
lchaqa huk mana paqarinniyuq paqarin
pasukusqanchik siwikunaq ukunpi
rirpupa waqtankunach kanqa
mayman qayllayta kinrachinaypaq
mana qaparl yachapayayniyuq kanaykarna hinaman
wasaman qayllay churakunankama.
IX
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiyta maskani.
Iskaynin palta llaqinkuna, hillisapa
chaskikuyniyuq kichki punkun, miraqmanta
mirachiqman, sumaqllaña kaynin quchuchikuypaq,
lliwmi chiqanpay kasqa.
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiytan maskani.
Sumay)ninpi tikrani bulivarchasqa
chapra ranrakunata kimsa chunka iskayniyuq anta
waskakunatawan rikchakuquin yapantinkunaman
yanapakunku chukcha chukchamanta
chaninchasqa wirpakuna. Qillqasqapa iskay rakinkuna,
hinaptinñataq illakuyta mana kawsanichu,
llapchayllapipas.
Pantanim waqtayta qunqaymanta waqtaywan
kutichiyta. Manam haykappas ichisunchu
kallpanchakuypi. Lawsani
kikiy kuyakuymantawan wak qata ukupi
wañuypaq qaqunakuymanta,
kay warmi
¡waknaña hunta llasasqanmanta!
Chinam illakuqpa nunan.
Chinataqmi kikiypa nunallaypas.
X
Yanqamanta sami kaypa qipaq kaq chuya rumi.
wañuyta tukurqun
nunanpiwan ima, uctubri chuklla chichu kaypiwan.
Kimsa killa illakusqan chunkañataq miski kasqan.
lmaynam kawsaypas,
apu willka chukuyuq, chullan rukana, asikun.
Imaynam qipanta qarqunku
chimpachakuqkunapa huñukuyninta. Imaynanpim
tukuy pacha asuykamun yupana qillqa
imapas wamaq siqipa ukunpi.
Imaynam urpikunata witunku chikachaq
challwakuna. Imayna kaykunañataq saqinku tupsata
kimsaman mirachikusqa kimsa ñiqin raprapi.
Imaynam ichikunchik
amiypaq hinalla sikikunata qawaspa.
Aysakun chunka killakunata chunkaman,
aswan wak karu kaqman.
Iskayraq qipanku wiqaw pintuna latapapiraq.
Kimsa killa illakuypiwan.
Isqunñataq chichukuypi.
Manam chullallapas awqanakuy kanchu.
Unquq kaq hatarikun, hinaman
tiyaspan antayachin hawka wanku waytakunata.
XI
Huk sipastam tarirqani chutapi
hinaptin marqayninwan aytiwarqan.
Chakatay qichqakunaman kichakuq
pim tarirquqninpas tarinmataq
manataq yuyanqachu.
Hichpa paniymi kay sipas.
kunan, wiqawnin llapchaykusqaypi
makiykuna sipasña kayninpi yaykurqunku,
iskay millay llimpisqa aya wasikuna hina.
Hina chun niqpi puni ripukun
kimsachasqa tutayariq intiman, kimsaña
iskayniykupi chawpichakusqa.
''Qusachakurqunim",
niwan.Wañukuq ipaykupapi rurasqaykuya, warmallaraq.
Qusachakurqunñam. Qusachakurqunñam.
Qipariq paltasqa watakuna,
imaymanam munapakurqanchik
turukunaman pukllanaykupaq, kuskachakuqkunaman,
ichaqa llullallamanta, llumpaqmanta,
kasqanpi hina.
XII
Huk qinqumanta lluptini
pullu pullumanta.
Huk chamqasqa mana may chayananta yachasqay.
Tunkiy. Pakuny - Urqu siqaykuy.
Matankap kuyuchiquin.
Piqasqa wañuq chuspipa tuqyaynin
pawaynin chawpinpi pampaman wichispa.
Ima nintaq kunan niwtun?
Ichaqa, hina yachanapi, qamkunaqa
churim kankichik.
Tunkiy. Mana muyuq taykukuna.
kipusqa ilaqi, ruran
pichqa kichkakunata huk waqtanpi,
hukninpiñataq pichqatataq.
Chut ! Lluqsimuchkanñam.
XIII
Chupichaykitam yuyapayani.
Sunquypas llaspayasqam chupiykita yuyani, punchawpa puqusqa wiqawninpi.
Samichikuq muruchanta llapchani. Kusañam.
Wañuntaq huk ñawpaq pacha munapakuyniy
ñutquman wiksukusqa.
Rakaykitam yuyani, hatun Llantupa wiksanmantapas
aswan sumaqpiwan kamaqlla wachakuq siqi,
hina wañuypas Qapaq Taytachamanta
chichukuspa wachakuptin.
Way, riqsiy yuyapakuy,
hamutani, arí, sinchi, saqra runapi,
may munasqanpi, atisqanpi, quchukuq.
Way, chisikuykunapi tuqtupa taratataynin.
Way, upallalla kununuy.
¡Yununukallallapu!
XIV
Imatataq ninay.
Chaymi ñakarichiwan tutapaymanta.
Chay hina wayllunkakunapi puriymanakuy
Chay sinchi sunqu uywakuna, llullasqa hina
Chay uku niqman asuhita laqaq sachap wiqin.
Chay hanaymanpa tiyaq sikikuna.
Chay mana atinmanchu kayta, kasqa.
Llutan.
Muspay.
Hinallapas Trujillumantam hamurqani Limaman.
Ichaqa pichqa sulistam sapa killa kakawanku.
XV
Chaqay kuchupi, waknaña tutakuna kuská
puñukusqanchikpi, kunan tiyakuykuni
purikuq. Wañuqña kuyanakuqkunapa puñunankuqa
urqusqañam, ichapas imayá karurqa.
Hamurqanki chika ñaqaraq sapaq
ruraykunaman, hinaspayki kankiñachu. Chay kuchum
maypi, qanwan kuska, huk tuta qawapayarqani
llampu ñawchichaykikunapa chawpinpi
Daudepta huk willakuyninta. Wayllusqanchik
kuchum. Ama pantachikuychu.
Ripuqña chiraw punchawkunata yuyaymanmi
churakurqani, yaykumuyniykipiwan lluqsirnuyniyki
pisi, saksay, chalapiwan wasipa rakinkunapi.
Kay parakachanan tuta,
karuña kuskanchikmanta, pawaykuni qunqayta.
Iskay punkukunam kichakustin wichqakustin,
iskay punkukuna riqpiwan hamuqkuna wayrapi
llantumanta llantukama.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.
XVI
Sinchi kanaytam iñini.
Quway, willu wayra, quway riyta
sillkipakuspay ichuqniypa hichpallanta.
Qamñataq, muspay, mana pampachaq umiñaykita
llutan mitaykipikunata.
Sinchi kanaytam ifiini
Chaynintam ñawparin pukru warmi,
mana llimpiyuq tawqa, chaypa
kaski kaynin wichqakun maypi kichakuptiy.
Wayraman, qaynasqa willka. Apanquraykuna, wita!
Rikurin hatun kamayuqpa qumir unanchan,
wakin suqta wakia unanchakunata urachistin,
muyuriqpi lliw warkusqakunatawan.
Ima kasqaypim iñipakuni,
pisi karqusqaypiwan.
Huhu! Allin ñawparikuq!
XVII
Kay iskaymi chumakun huk tantayllapi,
kuskañataq millpurqanchik.
Manam pi uyariwanmanchu karqa.
rupachkaq siqi,
llaqtapa utiq rimaynin.
Manam tutamanta llapchakunchu ñawchiq hina
qipaq yumasqakarna rumí hina,
pakan pakanlla. Qala chaki tutamanta.
Tumpalla mitu
uqi yakukunapi, aswantaq pisitaq.
Uyakunam mana uyamanta yachankuchu,
tupanakuykunamn rinamantapas.
mana mayman umatiyachun qullqip patan.
Pantakun atipakuypa ñawchin.
Juniu killa, juniuykum kanki,
chaymi rikraykikunapi sayarini hatunmanta
asikuq, tupunaytawan wallqaykunata chakichistin
mitapa iskay chunka hukniyuq silluykikunapi.
Allinmi! Allinmi!
XVIII
Way, watay wasipa tawa pirqankunaya
Haa chay tawa yuraqrayaq pirqakuna
mana allichakuyniyuq kikin yupasqallaman qukuq.
Ankuchakuypa qisan, millay raqra,
tawa kuchunmanta maynata siqkin
sapa punchaw killay waskawan
watasqa maki chakikunata.
Huk nanq wichqanakunawan kuyay wichqawaqniy
kaypi kaspaykiqa qawankiman imay pachakama
kay pirqakunapa tawa kasqankuta.
Qanwanmi paykunaman kutipanapaq
iskayninchik kachwan
aswan iskaymantapas iskay kaqkunam.
Manataq waqawaqpaschu, niy, kachariwaqniy!
Haa watay wasipa pirqankuna.
Paykunamanta chaykama nanawanku
iskaynin sunin kaqkuna, kay tuta
mamamanta imapas kaqniyuq hina, ña wañusqaña,
brumurasqa rampankunata huk wawatakama
makimanta pusaqkuna.
Ñuqallañataq qiparikuchkani
paña makiy iskayninmanta ruraqwan,
uqarisqa, kimsan ñiq marqayta maskaspa
mayniypiwan haykaypa chawpinmanta
kay mana atiq runapa puquyninta
ñawiy rurunanpaq.
XIX
Rimaykachaq, miski Hilpidi, samarinki,
imayna waknataña qipasqanchikmanta.
Kunan hamunki chayllaraq hatarichkaptiy.
Uywakunap kanchanpas sumaqllaña
ispaywan willkayasqallaña nuyusqa
hatunwan isparullasqa ima
chuya sunqu wakapa, chuya sunqu
asnupa, chuya sunqu utulupawan.
Tiqsi muyuypa kaq mariapi yaykuy.
Way, sangabril, ruray nunapa chichukunanta,
mana kanchiyuq kuyay, mana hanaq pachayuq,
aswan rumi, aswan mana ima,
qapaq inqa llachikama.
Kañarqusunchikmi lliw wampukunata!
Ukunchikpi qipariq chumakuyninta kañasunchik!
Hinaña rikchakuq Hulla kawsaymanta
llulla kawsaykama, ñakarina kanman,
rimawaqniytaq chayamunki ritita kachustin,
sansata kachusunchik,
manam mayta uraykuna kanñachu,
mana mayta siqana kanñachu.
Utulurn tunkikachaq churakun, tayta.
XX
Hamutasqa rurnipa patpatiyaqpiwan
qarapasqa tikanwan patachasqa. Ichaqa
yanqachallata huk yupasqata
hukman asuykachini mana wichinaypaq.
Wak saprasapa runa. Inti,
killaychasqa sapan tinkullpan,
ima sumaqpiwan pichqan kaq, hinaman
paymanta wichayman.
Warapa kallpin rurunkunapa chaqwaynin,
kacharisqakuna,
sayasqa karnachikuta qaqchariq chaqway.
Allin tinkuchisqapa tallikuynin, quchuq urpitu.
Hinallapas muchuni. Chaqaypi muchuni, kaypi muchuni.
Kayqaya lawtaypas wichirin, surnaq
runam kani, Iskay ñiq
guillirmuman rikchakuq runa
samichikuyta humpiptin, hamaptin
puqchinpi, kimsa watayuq chinlichanpa
siquychanta llipipichisqanpi.
Utulu kaqlla apukachan saprasapa, hinaspan
huk waqtata qaqun. Wawañataq chaykama tupqina
rukananta churakun chayraq rimakachay qallariq
qallunpi arwikunapa arwikuq arwitakuyninta,
huknin siquychanta llutistin, pakasqallata,
as tuqaychapiwan allpawan,
ichaqa chika aslla
wa
n.
XXI
Millayman yachakasqa ururukunawan sirkasqa
awtupi kutimun dicimbri killa mayna hukmanyasqa,
qurinwan llakipi. Pitaq qawaykunman:
dicimbri kimsa chunka hukniyuq
lliki qarankunawan, wakcha supayllaqa.
Yuyapayanim. Chipipikuymi kapuwarqanku,
chaqllichakuymanta siwichasqa simikuna, lliw
manaña kukuriq paqtachaykunata aysastin.
Imaynam mana yuyaymanchu
chay racnanchu tayta
Yuyapayanim. Kunan dicimbri ñataq kutimun
imaymana hukmanyasqa, aquyrakipa samayniwan,
qasasqa, ullpuchikuywan ñutikachaspan.
Kuyapayakuq suritañataq
kuyanman karqa hina, yupaychanman kara hina.
Ichaqa payqa churakurqun llapa mana rikchakuyninta
XXII
Apikim qati imawanku tikrampata
tawa awkikuna. Ichapasmi pidrupaq hapiwanmanku
¡Tawa yupaychana awki taytakuna huñunasqa!
Rurarquypim kachkan tayta Hwan Hakubu,
wakinpa sawkakuyninñataq chutanku sapan
kayninmanta, upata hina. Allinta ruwanku.
Paki paki warkurayaq kanchi, punchawmi kunakun
imallatapas qunapaq, hinaspan wayun
kikin uskakuq champa qillqa hina
kikinpa ichaya ima allichakuykunatapas.
Kunan, kay chullalla siqiyuq hawka kakuypi
sumaqllataña chirapasqanpi,
kayqaya kapuchkayki,
kayqaya kapuchkaypi pimanta ñuqa wayunay,
qichqaykunata huntachinaykipaq.
Paqta, kaykuna huntasqaña,
aswan alli sunqu tasnurikuwaq,
may mana kasqanmanta urqusaq,
uma utiqmanta sapaq taqikunata ruwasaq,
waylluchikuymantawan huypachamanta
mana saksayniyuq munapakuykunata.
Hinapas llapa huk waqtamanta yaykumuqpa
taripayninpi tukuy pacha lluqsinchik,
kunan, lliwpas wiñaypaq chirapasqa ima,
kayqaya kapuyki, pimanta ñuqa wayunay,
qichqanparaqmi kachakani. Kapuchkayki!
XXIII
Wak miskiyuq tanta waykunapaq rupapachikuq wasi
wawakunapaq mana yupana chuya runtup qillun, mama.
Way, tawa ankaykikunapa mikunan, ancha mana allin
waqapayasqa, mama: uskakusuqniykikuna.
Iskaynin qipaq panikuna, wañukuq Míguil,
chaymanta ñuqa hinallaraq simpaykunata aysastin
hukta abicidariupa sapakama qillqanrayku.
Hanay salapi aypuwaqku kanki,
tutamantan, chisiykuqnin, chanin patmasqa
qipimanta, chaqay unarayaq kawsaypa aña millpuykuna,
kunan hina puchupuwanankupaq
inti watanakunap qarankuna, chutatiyasqankumanta
iskay chunka tawayuqpi puní takyasqakuna.
Mama, kunanqa! Kunan mayqin kirup aychanpa uchkunpi
saqina kanman, ima wiñarichkaq llullu chukchapi,
kay hina tantapa ñutu puchun
kunkayman watakuspan mana yaykuy munaqta.
kunan chay chuya tulluykikunapas kutaña
kasqankupi, manaña imapas ñupuy taqllana kanqañachu
¡kuyaypa ñuqñu miskichiqnin!
chawa llantupipas, hatun waqupipas
maypi aychan tipukyanan wak chichí kirup utunpi
mana musyaylla rurakuq hinaspan watwatiyaq ¡waknataña
rikupayasqayki! chayllaraq paqarisqa wichqa makikunapi
Chay hinam allpa uyarinqa upallakuyniykipi,
imaynam mañawachkanchik lliw
may saqiwasqaykiku tiqsi muyuypa kakanta
hinaman chay mana tukuriq tantaykipa chaninninta.
Mañawachkanchiktaq, uchuyllaraq chay pacha kaspayku
qawasqaykipi hinapas, atiymankuchu karqa qichuyta
pimantapas; qamlla quwaptiykiku,
¿niy, mama?
XXIV
Sisarisqa aya pampapa patanman
hamurinku iskay mariakuna waqastin,
quchay quchayta waqastin.
Yuyaypa purun chutasqa surim
haywarikamun qipaq chulla purunta,
chaywan Pidrupa mana ima munaq rnakin
qillqan dumingu ramuspi
rumikunamanta, pampaykunamanta uyarinakunata.
Hallmasqa aya pampana patanmanta
illarikunku iskay mariakuna takikustin.
Lunis.
XXV
Uqarikunku alfilkuna qimisqakunaman qaskakuq,
uku ukuman, urkukunaman,
chakipuri yupaqkunapa tiyananman.
Alfilkunapiwan pichikuna awqa allqukunapa achurayuq.
Sapa karpayuq wampupa amachaqnin
rakumanta qapariptin, manaraq arnirikachisqa
chillpisqakuna, yapunapa hapinankuna
kacharikunku aquyrakip chutapakuyninpi,
mana allin yachakasqa sirkaq llullu
tiktikyayninwan makipa qipanpi sinñikuq.
Hinaptin sinchi llañu qaparipas
mukukunta rutuchikun, makintawan watakun,
chaymanta sunillaña raprachakun
mana tukuq llakipayaypa chullunkuykunaman.
Apusqa wasakuna pukutiyanku
apaspanku, qawi wallqakunapi warkusqata,
siru nisqa nurayninpi qanchis llimpiyuq
unanchakunata, wanu watakunamanta
wanu watakunakama.
Chay hinam wakcha iñiy qasapi tuqtu urqukuy.
Chay hinam muyukachaykunapa mitan. Chay hinam
intuy hamuq pacha imakunapa llampuchinapaq mitan,
mana samayniyuq tuqapu allqa chakatasqa
upallaykunata willakuptin.
Hinaptinñataqmi hamunku alfilkuna qaskakuq
llulla punkukunapiwan pichanakunapi.
XXVI
Rupay pacham kipuykun kimsa watata
quyu chumpikunawan aytisqakunata
lliw anchispa waqaypi,
pusanku unu ispayman asnaq tupqi rukanakuna
wañunayaq alejandríakunapawan
wañunayaq qusqukunapa.
Pupu uraypi kipu paskasqa, chay chaypi huk machi,
aswan wakpiraq hukninpas,
qaqllasqakuna,
wayusqakuna.
Kumpi rantikuqpa ñuñun rurunkunapa
paskasqa kipun,
allin llipipiq paqukunapaq,
laqla chaniyuq patpapa wasa qatanpaq,
¡rikrakunamanta aswan machiyasqa rikrakunapas!
Chay hinam puqurin puchukaypas, tukuypas hina,
piltikachaspa puñunayaq chiwchi hina
kallpisqa qaranmanta
wiñaypaq malta wallpachasqa kanchiman.
Chay hinataq, suytusqa ruyrumanta
tawakunata rikrapi qipikusqa
imapaqñam ima llakikuypas.
Chaqay sillukuna nanaqku
qurpanchakuq rukanakunata chintichistin.
Chaymanta pacham wiñanku ukuman
wañunku hawaman,
chawpinrnanñataq rinkuspaschu
hamunkupaschu
rinkupaschu hamunkupaschu.
XXVII
Wak puqchim manchachiwan,
allin yuyana, sinchi tayta, mana pampachaq
qawcha miskiq. Manchachiwa.
Kay wasim tukuy allinta quwan, kamaq
tiyanata kay maypi kanata mana yachasqapaq.
Ama yaykusunchu. Manchachiwanni kay
yanapakuy
ñutu mitankunanta, tuqyasqa chakankuna hapiyta.
Manam ñawpanichu, miskiyuq tayta,
waminqa yuyapana, llakiyuq runapa
takiq huñu tullunkuna.
Ima winayniyuqmi kay waka wasi,
asuqi wañuykunatam quwan, kichkichin
titiwan chakisqa kunan kaq kawsay
upunaykunata...
Mana imayna risqanchikta yachaq puqchi,
manchachiwan, qaparillapaqña.
Waminqa yuyapakuy, manam ñawpanichu.
Llakisqapiwan paqu tullu kipu, sukan, sukan.
XXVIII
Kay chawpi puchawpim mikullarqani sapallay,
mana marnayuq, mana mañaykusqa, mana mikuykuy nisqa,
mana yakuyuq, manataq taytayuqpas pi rimakachasqa
chuqllukuna munachikuyninpi, rikchaynin
unachisqanmanta tapukunan,
sallallallaypa chikankaray chakiranmantawan.
Imaynam ñuqa mikuyman karqa, Imaynam chay hina
sañu miqapi qarakuymam chaykuna mana kachkaptin,
wasinchikpas paki-inakuchkaptin, manataq mamapa
sutin wirpanchikman asuykamuchkaptin,
lmaynam imallatapas mikuchkayman ñuqa.
Huk allin quchu masiypa misanpim mikurqani
tiqsimanta chayllaraq chayamuq taytanwan,
ipa suqunkunapas rimakuchkaq
sumaq sañupa tan niyninta allqapi sukatiyastin
tukuy kirunkunap iqmachasqa uchkunkuta,
hinaman kusisqa tirutirukunapa
mana llullaq chaqanankunawan, wasinkupi
kasqanrayku. Chay hinaqa imayna sumaqmá!
Kay misapa tuminkunam nanawarqanku
simiypa lliw sankanpi.
Kay hina misakunapi mikuyninmi, may
wakinpa kuyakuyninta mallisqanchikpim, kamas mana
ñuqanch ikpatachu, allpayachin mana
MAMA.
anqusaykuptin, sinchita anaqyachin millpusqata,
qatqichin miskita; kafiytañataq
aya pampaypa wiswinta ruran.
Kuyay wasinchik pakikurquptinña
mamanchikpa mikuchaykuy niyninpas rnanaña
ayawasirnanta lluqsimuptin,
yanuy wasipas tutayaqña, kuyaymanta wakchallaña.
XXIX
Amiymi hunyan qispipi ukunasqa
mana kaq mitapa sikinpi wirupiwan.
Samimanta qinqutiyaq chulli siqiwanmi
purin kuskachakuqnin
Hukmanyachiwanmi sapa sinchichakuy,
wak illariq yakupa waqtanpi asiru asiq, wiru.
Chutaparikusqa qaytu, wiñariq pisiriq
qaytu, qaytu, ¿maynintam
tipinki, awqaypa kipun?
Killaychay kay pachap wiqawninta. Lunis.
XXX
Ñutu unayniyuq mitapa rupaynin
munapakuypa lliw ñukñu aychachanpi,
mana musyaylla uchupa hayakuynin
huchallisqa chawpi punchawpa iskay ura qipanpi
Maki pintuna patankunapa, patamanta pataman.
Muqaq sullull kawsayri rataykusqa
qari kayninchikta churaykuptinchik
chaywan mana musyaspa kasqanchikta kachkanchik.
Manchay hatun mayllakuypa pusuqun,
Puriymanaq tullpakuna
tupanku chaqchukunku chirichasqa llantumanta
hukllawasqawan, llimpi, uchuy chiqta, chukru kawsay,
wiñaypaq chukru kawsay.
Ama manchasunchu. Chay hinam wañuy.
Yawar chupi miskichasqa anyakuq kuyananchik
warmipa, waknaña apasqanmanta
chayna sawkana tupqinapi.
Siwiñataq
wakcha punchawninchikpiwan hatun tutapa,
chawpinpi, chisinkuypa huchallisqa iskay uranta.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.