Trilce Tarpuy / Cultivar Trilce
Arte agricultural contemporáneo / performance de cuerpos no humanos. 2022 — 2028.
Cultivar Trilce(库斯科和利马,2022 - 2027)是艺术家的一项参与性过程作品,涉及农业艺术和非人体表演,具有扩展雕刻、雕塑和绘画的元素埃米利奥·桑蒂斯特班 迄今为止,已与 75 名参与者合作。该展览由 Lizet Díaz Machuca 策展,并由艺术家 Kenyi Quispe Granados 拍摄和协助。 2022年,农业管理由Honoato Mora和Celia Morales负责; 2023 年,尼古拉斯·萨伊瓦 (Nicolás Saywa) 和日耳曼尼亚·马德拉 (Germania Madera) 创作。 2022 年和 2023 年,生产由 Marco Chevarría del威尔卡蒂卡安第斯自然和文化遗产保护中心,
该作品将当代艺术(表演艺术、过程艺术、参与性艺术、视觉诗歌和物体诗歌)与传统文化(ecofacto papa、农业过程和盖丘亚语)联系起来,将塞萨尔·瓦列霍诗集 Trilce 首次出版一百周年联系起来,现有出版的上述诗集的盖丘亚语译本(Meneses 2008)、在秘鲁开发并在库斯科保存的马铃薯品种以及由原始安第斯文化开发的梯田系统。
前两年是在印加平台上开发的,Willka T'ika 中心在尤卡伊考古综合体(库斯科乌鲁班巴)重点介绍了该平台。在整个工作中,在 2022 年至 2027 年的五个农业周期中,77 首 Trilce 的诗歌以盖丘亚语版本,将刻在土豆上并与土豆一起种植,象征性地在当地农民的参与下成为种子诗、花卉诗和食物诗。
第一阶段(2022年)已完成,于5月9日开始,有效开始诗歌协同雕刻,在公众直接参与下进行到8月10日,由木刻凿刻项目和技术指导提供。种植于 8 月 11 日满月和帕查玛玛月的正日进行。 10月18日开始开花,11月中旬达到饱满,2023年1月9日收获。
第二阶段(2023 年)始于 2023 年 6 月在利马用克丘亚语合作雕刻 Trilce 的诗歌 XVI 至 XXX。种子诗的播种于 8 月 1 日进行。终于在2023年12月10日收获了美食诗。
该工作的第三阶段(2024 年)预计于 6 月至 7 月之间开始,以盖丘亚语合作雕刻 Trilce 的诗歌 XXXI 至 XLV,地点将根据最大的财务和生产可行性确定。
2022 年和 2023 年,以下人员加入,在土豆上用克丘亚语录制了 Trilce 的诗歌,我们非常感谢他们的合著:Irma del Águila、Ariel Alcalde、Stephano Alcántara、Jimena Álvarez、Miluska Alzamora、Jhan Carlos Amante Borja、沃尔特·安特扎纳、卢斯·安东尼奥、沃尔特·阿帕里西奥、菲奥雷拉·阿尔塞·蒙松、法比奥拉·阿罗约、卡拉·阿维拉、范妮·巴尔巴、弗朗西斯科·巴戴尔斯、豪尔赫·巴雷拉·贝加佐、卡拉·贝多亚、卢斯·玛丽亚·贝多亚、克里斯蒂安·伯努伊·德尔·坎波、安德烈亚·卡尔德龙、阿德里安娜·卡斯蒂略、阿方索·卡斯特里翁·维兹卡拉、卢尔德·查拉·埃斯特拉达、保拉·凯瑟琳·奇帕·吉兰、塞巴斯蒂安·楚姆贝、休伯特·大卫·楚比苏卡·惠尔卡、尼尔达·康多里·楚比苏卡、伊迪丝·克里斯托瓦尔。埃莱扎·克鲁辛塔·乌加特、迪莉娅·迪亚兹·马丘卡、特雷莎·爱德华兹、罗莎·埃斯基维尔·埃斯科巴、安迪·加西亚·罗克、丹妮拉·格兰达、爱丁森·格雷罗斯、迪奥内·华曼·博尔达、玛丽亚·赫苏斯·希门尼斯、里卡多·拉库塔、伊西德罗·兰巴里、玛丽亚·朱莉娅·劳斯·瓦尼尼、奥斯卡·利马什、阿丽亚娜·洛丽,阿米莉亚·洛佩兹、布鲁内拉·马丁·老挝、蒂娜·马丁内斯、安东尼奥·何塞·梅迪纳、路易斯·阿尔贝托·梅迪纳·瓦马尼、莉莉安娜·梅尔乔·阿奎罗、塞缪尔·梅斯坦萨·维勒加斯、丹妮拉·纳普里、玛格丽塔·内拉、埃斯特凡尼·努涅斯、理查德·加布里埃尔·奥雷·坎佩罗、瓦莱里娅·帕切科、曼努埃尔·潘蒂戈索、安德烈斯·波马·卡塞雷斯, 穆里尔·普克拉斯, 丽贝卡·雷兹, 卡米拉·罗德里戈·格拉纳, 梅·伊莎贝尔·罗德里格斯·查韦斯, 安娜·卢西娅·罗梅罗, 玛丽亚·安吉利卡·罗萨斯, 米哈埃尔·萨尔达纳, 英格丽德·娜塔莉亚·桑切斯, 金伯利·席尔瓦, 皮尔·索利斯·塞拉索, 罗西奥·苏尔卡, 罗代米·特莫切·泽尼塔戈亚, 玛丽安娜·托雷斯, 贾尼娜·特鲁希略、克里斯蒂安·乌加特·布拉沃、毛里西奥·瓦尔加斯·奥塞斯、玛格达·维加、圣地亚哥·维拉、基尼·萨帕塔·德尔·里奥、卡利普索·祖尼加·列瓦。
2022 年和 2023 年,Cultivar Trilce 在库斯科德尔获得了支持威尔卡蒂卡安第斯自然和文化遗产保护中心,在您的项目中慷慨地借用一块地块威尔卡蒂卡植物园。同样,他从阿亚库乔那里得到了合作国家母语研究所INALO,依靠他们的克丘亚语语言建议。
2022 年,这项工作得到了库斯科的机构支持库斯科圣安东尼奥阿巴德国立大学。
2023年,Cultivar Trilce获得了利马的支持交流电设计、艺术与创意学院, 这高等摄影学院影像中心, 他秘鲁国立美术学院文化中心,以及里卡多·帕尔马大学博物馆和艺术研究所。
Cultivar Trilce 是秘鲁文化部文化经济刺激计划头两年的获奖项目。
藝農團隊:
埃米利奧·桑蒂斯特萬,藝術家。
利澤特·迪亞斯·馬丘卡,策展人。
Kenyi Quispe Granados,藝術協助與攝影。
Honorato Mora、Celia Morales,2022 年的農民。Nicolas Saywa Tupayupanqui、Germania Madera Guardanaula,2023 年的農民。
馬可·切瓦里亞·拉佐,製片。
2022年培育的詩歌記錄者與記錄者:
詩 I © Nilda Condori Chumbisuca、Huberth David Chumbisuca Huillca。
詩 II © Rebeca Ráez。
詩 III © Ricardo Lacuta。
詩 IV © Luis Alberto Medina Huamaní。
詩 V © Rocío Sulca,Walter Antezana。
詩 VI © Lizet Díaz Machuca。
第七首詩 © Keyi Quispe Granados。
詩 VIII © Daniela Napurí。
詩九 © Óscar Limache。
詩 X © 理查德·加布里埃爾·奧雷·坎佩羅。
第十一首詩 © Marco Chevarría, Ronald Romero。
第十二首詩 © Daniela Granda、Mariana Torres、Isidro Lambarri。
第十三首詩 © Calypso Zuniga Leva。
第十四首詩 © Walter Aparicio。
第十五首詩 © Paola Katherine Chipa Guillen、Eleazar Crucinta Ugarte、Dione Huaman Borda。
2023年培育的詩詞記錄者與記錄者:
第十六首詩 © Irma del Águila, Lizet Díaz Machuca。
第十七首詩 © Margarita Neyra。
第十八首詩 © Maria Julia Laos。
第十九首詩 © Christian Bernuy del Carpio。
詩二十 © Mijael Saldaña、Maria Angélica Rozas、Antonio José Medina、Samuel Mestanza Villegas、Teresa Edwards、Andrea Calderón、Estefany Nuñez、Margarita Neyra、Sebastián Chumbe、Jimena Álvarez、Fabiola Arroyo。
詩二十一 © Janina Trujillo、Fiorella Arce Monzón、Andi García Roque、Pier Solis。
詩二十二 © Luis Alberto Medina Huamaní, Francisco Bardales。
詩二十三 © Rosa Esquivel、Mae Isabel Rodriguez Chavez、Fanny Barba、Ingrid Natalia Sanchez、Ariana Loli、Ian Tevo。
詩二十四 © Brunella Martin Laos。
詩二十五 © Ana Lucía Romero、Valeria Pacheco、Amelia Lopez、Andrea Calderón、Sebastián Chumbe、Jimena Álvarez。
詩 XXVI © Carla Avila、Mae Isabel Rodriguez Chavez、Kimberly Silva、Kenyi Quispe、Delia Díaz Machuca。
詩二十七© 蒂娜·馬丁內斯、莉莉安娜·梅爾喬、安德烈斯·波馬、梅·伊莎貝爾·羅德里格斯·查韋斯、羅莎·埃斯基維爾、揚·卡洛斯·阿曼特·博爾哈、毛里西奧·巴爾加斯·奧塞斯。
詩二十八© 聖地亞哥·維拉、卡米拉·羅德里戈·格拉納、卡拉·貝多亞、瑪麗亞·赫蘇斯·希門尼斯、斯蒂芬諾·阿爾坎塔拉、豪爾赫·巴雷拉·貝加佐、穆里爾·普克拉斯、埃斯特凡尼·努涅斯、瑪格達·維加、愛丁森·格雷羅斯、阿里爾·阿爾卡爾德、盧爾德·查拉·埃史特拉達、瑪格麗塔·內拉、阿德里安娜·卡斯蒂略、塞巴斯蒂安Chumbe、希梅納·阿爾瓦雷斯、基阿尼·薩帕塔·德爾·裡奧。
詩 XXIX © Luz María Bedoya。
詩 XXX © Maria Angélica Rozas、Alfonso Castrillón Vizcarra、Manuel Pantigoso、Daniela Napurí、Mijael Saldaña、Luz Antonio、Ródemi Temoche Zenitagoya、Miluska Alzamora、Edith Cristóbal。
機構:
威爾卡·蒂卡中心,支持。
國家母語研究所,
蓋丘亞語的語言建議和傳播。
庫斯科聖安東尼奧阿巴德國立大學,
庫斯科的機構支持。
國立藝術學院文化中心、
利馬的機構支持。
博物館與藝術研究院
來自里卡多帕爾馬大學,利馬的機構支持
交流電設計、藝術與創意學院,
利馬的機構支持。
影像中心高等攝影學院,
利馬的機構支持。
克丘亞語詩歌:
梅內塞斯、波菲里奧。塞薩爾·瓦列霍 (2008) Trilce。蓋丘亞語版本。利馬:URP。
I
Pitaq chay hinataña chaqwakachan, manataq
qipariq qucha-watakuna suñanata atichikuncnu
Pisi yapasqapas chuquicnay, chisiykuptin puni, ramkallaraq,
hinptin aswanta chaninchakunqa
wanu, llaspa apuchasqa taqrukuy,
sapan kaq sunquman
mana munastin anqusaq
mama quchapa puchqulli ankata,
sapa cuya sinchi puqchikuypi
Pisi yapasqallapas chuquichay kachun
millay yakuñataq, chisinkuy supta uranpa
ASWAN QAPAQ BIMULNINKUNAPA.
Mama quchaman ñawpariq allpañataq wata niraq sayarin
wasantakama, amu, mana manchaq,
wañuchikuq takyatiyaypa siquinpi.
II
Pacha Pacha
Huqu wayrakunapi qucharayaq chawpi punchaw.
Pukarapi amirusqa yaku-suquq wisikachakun pacha pacha pacha pacha
Qaqchu mita Qaqchu mita
Utulukuna takikachanku yanqa aspikustin
Hukllawaq chuya punchawpa simin
qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita
Paqarin Paqarin
Kikin kaymanta quñichkaqraq samakuy
kunanta hamutaspa waqaychaway
paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq
Suti Suti
Iman sutichana kirinkichkawaptinchik?
Ñakariq wasapaymi sutichakun
suti suti suti suti
III
Kuraq ayllunchikuna
imay pachataq kutimunqaku?
Suqtatañam waqtaykamun ñawsa Santiagu,
hinaman sinchi tutaykuqñam.
Mana unamunantarm nirqan mamanchik.
Aguidacha, Nativa, Miguil,
yanqataq chaychayta riwaqchik, maynin
kunallan purirqanku
yuyapakuyninkuta qanqatiyastin
kurnuchikuq manchachikukuna,
chun niq kancha man maypi
chayraq ustukuchkaq wallpakunapas
waknataña mancharikurqanku.
Aswan allin kayllapi kakusunchik.
Mana unamunantam mama nirqan.
Amaña llakikusunchu. Qawachkasunchik
wampukunata ¡ñuqapa kaqmi lliwmanta aswan sumaq! chaykunawan tukuy punchaw pukllakunanchik
mana awqanakuspalla imaynam kanan kachkan:
quchapim saqisqa kanku, pukllapasllaña
paqarinpaq añakakuna winayniyuq.
Kay hinalla, mana ima hampiyuq,
kamachisqa lliw ruraqkunalla, suyasunchik
kutimuyninkuta, tannichikuq rimayninkuta,
hina ñawparikunq machunchikkunapata,
wasipi sullkan kaqkunata saqiwaqninchikpata,
manapas ñuqanchikpas illarquyta atichwanchik hina.
Aguidacha, Nativa, Miguil?
Qayaykachakuni, llapchaykachastin tutayaqpi
maskani. Yanqataq sapallayta saqiwachkanmanku
hinaptin sapallan wichqasqa ñuqa kachkayman.
IV
Iskay karritakuna qiqichyanku
maqanakunaman atipakustin ñawipa
kimsachasqa waqay kuchukunakama,
mana haykap imatapas rurachkaptinchik.
Chay sapaqtam ichaqa, kuyay puchukasqa,
purun paqarinap ukunpi putichisqa
huk kaqninrayku, anaq ritichasqa
ruraykunapi nunachisqakuna.
Chutarayakurqani kimsa ñiqin raki kaq tukuspay,
aswan qipata —imatamá ruwwasunchikpas—
siwikun umaypi, piñarisqallaña
mana as asllamanta mama kayninpaq. Siwikunam.
Aynachakuypa rupapakuynin ña kanisqakunaña.
Illa¬¬kuy, imamantapas aswan allinta
pakin Muchkata.
Chay mana llimpi picharquy
imaraykupas. Hamuq kawsakuypa waqta waqtallampi, waqan waqan. Taki hunta tawa waqtawan
qinchasqa kimsa upallakuypi.
Upallay. Warmip uku rurun. Yaqa chuya kay.
Lliw imapas waqasqañam. Lliwmi chapasqa
karqun, kamas ichuqninpi puni.
V
Sisapa iskay kuska rurukuna. Takiyta qallarinku
paymanta quchap urpinkuna, kimsachakuy munaykuna,
qallariq puchukaykuna, waymanta huukuna, tukuy rikchaqmanta piñichasqapas iñikunman hina.
¡Sisapa huñunasqa pallqa runkuna!
Ma. Chaqay kachun mana astawan ima kaspan,
Ma. Ama hawarnan waspichunchu, hinaspan
mana uyarichikuq hina hamutachun,
llimpichun manataq qawachikuspan.
Amataq lluchkachunchu hatun tikayarquypi
Paqarisqa qaparim ankayllikun hinaspan mana
mumanchu llikapas kuyaypas kayta.
Aynakuna hina aynalla kachunku wiñaypaq.
Ichaqa arna 1-ta quychikchu, uyarichikunqam
mana tukuqpi. Amataq O-ta quychikchu,
huk nanaqtam upallanqa, 1-ta
rikcharichiypiwan sayarichinankama.
Haa iskay sunqup huñunakuy.
VI
Paqarin pachay churakurqusqaytam
taqsapuwaqniy mana taqsarqañachu:
utiliachasqa sirkankunapim taqsaq
sunqunpa paqchanpi, kunanñataq
papukusaqchu millay patachakuypa
putka pachan saqisqaypas imamanta.
Mana kunan pipas yakukunaman riq haptin
qatichikuy llaqikunapi pintukun
quillqachanapaq latapata, hinaman
viladurpi kaq llapa imakuna, waknataña
ñuqamanta iman kanqa nisqaykuna,
ñuqapañachu ka+chkanku, hichpallaypi.
Paypaña qiparqunku, llampuchasqakama,
paqu rikchaq alli sunqu kayninwan ñapusqakama.
Kutimunanta yachaptiyya,
yachayman ima tutamanta kutimunanta
taqsasqa pachakunata quwaqniy, wakllay
nunay taqsapuwaqniy. Ima tutamantaraq yaykumunqa
sunqun tiyasqa, ruraykunapa mukmun, samisqa
yachasqan qawachikuymanta, arí atisqanta
¡IMAYNAM MANA ATINQACHU!
llapa chaqrusqakunata anqasyachiytawan mastachiyta.
VII
Hawkalla chanchayta qallarini riqsisqay
allqa chutata. Liw mana imapas musuq kayniyuq,
chiqanpayta. Hinaspay ukunakurqani kay hina
imakunaman, chaywan ñawpaq pachaña karquni.
Muyuni wakillampi allinwan purina
chutanta, atipakuspa lluqsina chay kawsaq
qichqapa kmyninta, mana patma rurayllapichu.
Hatunchakuykunam,
chaqay qapariy, rimanakuypa chuya kaynin,
killay taqlla challpusqa ¡ñam! rurakuyninpi,
Chutapas punkunkunawan ñawisapa kachkaptin
hinaspan qaparin qala chaki sarpukunamanta,
uyarichikuq waqtaykunapi hatun tuqyaykunata
minchachanapaq
Kunanñataq, ñutu mita sisikuna
miskichasqa yaykukunku, puñunayasqakama
yanqachalla ruray munaq, hinaman wistuchakunku
kañasqa pulvurakunapas, 1921pa wichayninkuna.
VIII
Paqarinqa sapaq punchawmi, huk
kaqninpim tariyman mana ruruq kamachikuypaq wiñaypaq yaykunata.
Paqarin wamaq punchawpi,
qatu wichqasqach kanman
sunqup iskay llikankunawan, paqta pura
sanchachikuypi aycha mikuqkuna.
Allintam atinman takyayta chay llapa ima.
lchaqa huk mana paqarinniyuq paqarin
pasukusqanchik siwikunaq ukunpi
rirpupa waqtankunach kanqa
mayman qayllayta kinrachinaypaq
mana qaparl yachapayayniyuq kanaykarna hinaman
wasaman qayllay churakunankama.
IX
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiyta maskani.
Iskaynin palta llaqinkuna, hillisapa
chaskikuyniyuq kichki punkun, miraqmanta
mirachiqman, sumaqllaña kaynin quchuchikuypaq,
lliwmi chiqanpay kasqa.
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiytan maskani.
Sumay)ninpi tikrani bulivarchasqa
chapra ranrakunata kimsa chunka iskayniyuq anta
waskakunatawan rikchakuquin yapantinkunaman
yanapakunku chukcha chukchamanta
chaninchasqa wirpakuna. Qillqasqapa iskay rakinkuna,
hinaptinñataq illakuyta mana kawsanichu,
llapchayllapipas.
Pantanim waqtayta qunqaymanta waqtaywan
kutichiyta. Manam haykappas ichisunchu
kallpanchakuypi. Lawsani
kikiy kuyakuymantawan wak qata ukupi
wañuypaq qaqunakuymanta,
kay warmi
¡waknaña hunta llasasqanmanta!
Chinam illakuqpa nunan.
Chinataqmi kikiypa nunallaypas.
X
Yanqamanta sami kaypa qipaq kaq chuya rumi.
wañuyta tukurqun
nunanpiwan ima, uctubri chuklla chichu kaypiwan.
Kimsa killa illakusqan chunkañataq miski kasqan.
lmaynam kawsaypas,
apu willka chukuyuq, chullan rukana, asikun.
Imaynam qipanta qarqunku
chimpachakuqkunapa huñukuyninta. Imaynanpim
tukuy pacha asuykamun yupana qillqa
imapas wamaq siqipa ukunpi.
Imaynam urpikunata witunku chikachaq
challwakuna. Imayna kaykunañataq saqinku tupsata
kimsaman mirachikusqa kimsa ñiqin raprapi.
Imaynam ichikunchik
amiypaq hinalla sikikunata qawaspa.
Aysakun chunka killakunata chunkaman,
aswan wak karu kaqman.
Iskayraq qipanku wiqaw pintuna latapapiraq.
Kimsa killa illakuypiwan.
Isqunñataq chichukuypi.
Manam chullallapas awqanakuy kanchu.
Unquq kaq hatarikun, hinaman
tiyaspan antayachin hawka wanku waytakunata.
XI
Huk sipastam tarirqani chutapi
hinaptin marqayninwan aytiwarqan.
Chakatay qichqakunaman kichakuq
pim tarirquqninpas tarinmataq
manataq yuyanqachu.
Hichpa paniymi kay sipas.
kunan, wiqawnin llapchaykusqaypi
makiykuna sipasña kayninpi yaykurqunku,
iskay millay llimpisqa aya wasikuna hina.
Hina chun niqpi puni ripukun
kimsachasqa tutayariq intiman, kimsaña
iskayniykupi chawpichakusqa.
''Qusachakurqunim",
niwan.Wañukuq ipaykupapi rurasqaykuya, warmallaraq.
Qusachakurqunñam. Qusachakurqunñam.
Qipariq paltasqa watakuna,
imaymanam munapakurqanchik
turukunaman pukllanaykupaq, kuskachakuqkunaman,
ichaqa llullallamanta, llumpaqmanta,
kasqanpi hina.
XII
Huk qinqumanta lluptini
pullu pullumanta.
Huk chamqasqa mana may chayananta yachasqay.
Tunkiy. Pakuny - Urqu siqaykuy.
Matankap kuyuchiquin.
Piqasqa wañuq chuspipa tuqyaynin
pawaynin chawpinpi pampaman wichispa.
Ima nintaq kunan niwtun?
Ichaqa, hina yachanapi, qamkunaqa
churim kankichik.
Tunkiy. Mana muyuq taykukuna.
kipusqa ilaqi, ruran
pichqa kichkakunata huk waqtanpi,
hukninpiñataq pichqatataq.
Chut ! Lluqsimuchkanñam.
XIII
Chupichaykitam yuyapayani.
Sunquypas llaspayasqam chupiykita yuyani, punchawpa puqusqa wiqawninpi.
Samichikuq muruchanta llapchani. Kusañam.
Wañuntaq huk ñawpaq pacha munapakuyniy
ñutquman wiksukusqa.
Rakaykitam yuyani, hatun Llantupa wiksanmantapas
aswan sumaqpiwan kamaqlla wachakuq siqi,
hina wañuypas Qapaq Taytachamanta
chichukuspa wachakuptin.
Way, riqsiy yuyapakuy,
hamutani, arí, sinchi, saqra runapi,
may munasqanpi, atisqanpi, quchukuq.
Way, chisikuykunapi tuqtupa taratataynin.
Way, upallalla kununuy.
¡Yununukallallapu!
XIV
Imatataq ninay.
Chaymi ñakarichiwan tutapaymanta.
Chay hina wayllunkakunapi puriymanakuy
Chay sinchi sunqu uywakuna, llullasqa hina
Chay uku niqman asuhita laqaq sachap wiqin.
Chay hanaymanpa tiyaq sikikuna.
Chay mana atinmanchu kayta, kasqa.
Llutan.
Muspay.
Hinallapas Trujillumantam hamurqani Limaman.
Ichaqa pichqa sulistam sapa killa kakawanku.
XV
Chaqay kuchupi, waknaña tutakuna kuská
puñukusqanchikpi, kunan tiyakuykuni
purikuq. Wañuqña kuyanakuqkunapa puñunankuqa
urqusqañam, ichapas imayá karurqa.
Hamurqanki chika ñaqaraq sapaq
ruraykunaman, hinaspayki kankiñachu. Chay kuchum
maypi, qanwan kuska, huk tuta qawapayarqani
llampu ñawchichaykikunapa chawpinpi
Daudepta huk willakuyninta. Wayllusqanchik
kuchum. Ama pantachikuychu.
Ripuqña chiraw punchawkunata yuyaymanmi
churakurqani, yaykumuyniykipiwan lluqsirnuyniyki
pisi, saksay, chalapiwan wasipa rakinkunapi.
Kay parakachanan tuta,
karuña kuskanchikmanta, pawaykuni qunqayta.
Iskay punkukunam kichakustin wichqakustin,
iskay punkukuna riqpiwan hamuqkuna wayrapi
llantumanta llantukama.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.
XVI
Sinchi kanaytam iñini.
Quway, willu wayra, quway riyta
sillkipakuspay ichuqniypa hichpallanta.
Qamñataq, muspay, mana pampachaq umiñaykita
llutan mitaykipikunata.
Sinchi kanaytam ifiini
Chaynintam ñawparin pukru warmi,
mana llimpiyuq tawqa, chaypa
kaski kaynin wichqakun maypi kichakuptiy.
Wayraman, qaynasqa willka. Apanquraykuna, wita!
Rikurin hatun kamayuqpa qumir unanchan,
wakin suqta wakia unanchakunata urachistin,
muyuriqpi lliw warkusqakunatawan.
Ima kasqaypim iñipakuni,
pisi karqusqaypiwan.
Huhu! Allin ñawparikuq!
XVII
Kay iskaymi chumakun huk tantayllapi,
kuskañataq millpurqanchik.
Manam pi uyariwanmanchu karqa.
rupachkaq siqi,
llaqtapa utiq rimaynin.
Manam tutamanta llapchakunchu ñawchiq hina
qipaq yumasqakarna rumí hina,
pakan pakanlla. Qala chaki tutamanta.
Tumpalla mitu
uqi yakukunapi, aswantaq pisitaq.
Uyakunam mana uyamanta yachankuchu,
tupanakuykunamn rinamantapas.
mana mayman umatiyachun qullqip patan.
Pantakun atipakuypa ñawchin.
Juniu killa, juniuykum kanki,
chaymi rikraykikunapi sayarini hatunmanta
asikuq, tupunaytawan wallqaykunata chakichistin
mitapa iskay chunka hukniyuq silluykikunapi.
Allinmi! Allinmi!
XVIII
Way, watay wasipa tawa pirqankunaya
Haa chay tawa yuraqrayaq pirqakuna
mana allichakuyniyuq kikin yupasqallaman qukuq.
Ankuchakuypa qisan, millay raqra,
tawa kuchunmanta maynata siqkin
sapa punchaw killay waskawan
watasqa maki chakikunata.
Huk nanq wichqanakunawan kuyay wichqawaqniy
kaypi kaspaykiqa qawankiman imay pachakama
kay pirqakunapa tawa kasqankuta.
Qanwanmi paykunaman kutipanapaq
iskayninchik kachwan
aswan iskaymantapas iskay kaqkunam.
Manataq waqawaqpaschu, niy, kachariwaqniy!
Haa watay wasipa pirqankuna.
Paykunamanta chaykama nanawanku
iskaynin sunin kaqkuna, kay tuta
mamamanta imapas kaqniyuq hina, ña wañusqaña,
brumurasqa rampankunata huk wawatakama
makimanta pusaqkuna.
Ñuqallañataq qiparikuchkani
paña makiy iskayninmanta ruraqwan,
uqarisqa, kimsan ñiq marqayta maskaspa
mayniypiwan haykaypa chawpinmanta
kay mana atiq runapa puquyninta
ñawiy rurunanpaq.
XIX
Rimaykachaq, miski Hilpidi, samarinki,
imayna waknataña qipasqanchikmanta.
Kunan hamunki chayllaraq hatarichkaptiy.
Uywakunap kanchanpas sumaqllaña
ispaywan willkayasqallaña nuyusqa
hatunwan isparullasqa ima
chuya sunqu wakapa, chuya sunqu
asnupa, chuya sunqu utulupawan.
Tiqsi muyuypa kaq mariapi yaykuy.
Way, sangabril, ruray nunapa chichukunanta,
mana kanchiyuq kuyay, mana hanaq pachayuq,
aswan rumi, aswan mana ima,
qapaq inqa llachikama.
Kañarqusunchikmi lliw wampukunata!
Ukunchikpi qipariq chumakuyninta kañasunchik!
Hinaña rikchakuq Hulla kawsaymanta
llulla kawsaykama, ñakarina kanman,
rimawaqniytaq chayamunki ritita kachustin,
sansata kachusunchik,
manam mayta uraykuna kanñachu,
mana mayta siqana kanñachu.
Utulurn tunkikachaq churakun, tayta.
XX
Hamutasqa rurnipa patpatiyaqpiwan
qarapasqa tikanwan patachasqa. Ichaqa
yanqachallata huk yupasqata
hukman asuykachini mana wichinaypaq.
Wak saprasapa runa. Inti,
killaychasqa sapan tinkullpan,
ima sumaqpiwan pichqan kaq, hinaman
paymanta wichayman.
Warapa kallpin rurunkunapa chaqwaynin,
kacharisqakuna,
sayasqa karnachikuta qaqchariq chaqway.
Allin tinkuchisqapa tallikuynin, quchuq urpitu.
Hinallapas muchuni. Chaqaypi muchuni, kaypi muchuni.
Kayqaya lawtaypas wichirin, surnaq
runam kani, Iskay ñiq
guillirmuman rikchakuq runa
samichikuyta humpiptin, hamaptin
puqchinpi, kimsa watayuq chinlichanpa
siquychanta llipipichisqanpi.
Utulu kaqlla apukachan saprasapa, hinaspan
huk waqtata qaqun. Wawañataq chaykama tupqina
rukananta churakun chayraq rimakachay qallariq
qallunpi arwikunapa arwikuq arwitakuyninta,
huknin siquychanta llutistin, pakasqallata,
as tuqaychapiwan allpawan,
ichaqa chika aslla
wa
n.
XXI
Millayman yachakasqa ururukunawan sirkasqa
awtupi kutimun dicimbri killa mayna hukmanyasqa,
qurinwan llakipi. Pitaq qawaykunman:
dicimbri kimsa chunka hukniyuq
lliki qarankunawan, wakcha supayllaqa.
Yuyapayanim. Chipipikuymi kapuwarqanku,
chaqllichakuymanta siwichasqa simikuna, lliw
manaña kukuriq paqtachaykunata aysastin.
Imaynam mana yuyaymanchu
chay racnanchu tayta
Yuyapayanim. Kunan dicimbri ñataq kutimun
imaymana hukmanyasqa, aquyrakipa samayniwan,
qasasqa, ullpuchikuywan ñutikachaspan.
Kuyapayakuq suritañataq
kuyanman karqa hina, yupaychanman kara hina.
Ichaqa payqa churakurqun llapa mana rikchakuyninta
XXII
Apikim qati imawanku tikrampata
tawa awkikuna. Ichapasmi pidrupaq hapiwanmanku
¡Tawa yupaychana awki taytakuna huñunasqa!
Rurarquypim kachkan tayta Hwan Hakubu,
wakinpa sawkakuyninñataq chutanku sapan
kayninmanta, upata hina. Allinta ruwanku.
Paki paki warkurayaq kanchi, punchawmi kunakun
imallatapas qunapaq, hinaspan wayun
kikin uskakuq champa qillqa hina
kikinpa ichaya ima allichakuykunatapas.
Kunan, kay chullalla siqiyuq hawka kakuypi
sumaqllataña chirapasqanpi,
kayqaya kapuchkayki,
kayqaya kapuchkaypi pimanta ñuqa wayunay,
qichqaykunata huntachinaykipaq.
Paqta, kaykuna huntasqaña,
aswan alli sunqu tasnurikuwaq,
may mana kasqanmanta urqusaq,
uma utiqmanta sapaq taqikunata ruwasaq,
waylluchikuymantawan huypachamanta
mana saksayniyuq munapakuykunata.
Hinapas llapa huk waqtamanta yaykumuqpa
taripayninpi tukuy pacha lluqsinchik,
kunan, lliwpas wiñaypaq chirapasqa ima,
kayqaya kapuyki, pimanta ñuqa wayunay,
qichqanparaqmi kachakani. Kapuchkayki!
XXIII
Wak miskiyuq tanta waykunapaq rupapachikuq wasi
wawakunapaq mana yupana chuya runtup qillun, mama.
Way, tawa ankaykikunapa mikunan, ancha mana allin
waqapayasqa, mama: uskakusuqniykikuna.
Iskaynin qipaq panikuna, wañukuq Míguil,
chaymanta ñuqa hinallaraq simpaykunata aysastin
hukta abicidariupa sapakama qillqanrayku.
Hanay salapi aypuwaqku kanki,
tutamantan, chisiykuqnin, chanin patmasqa
qipimanta, chaqay unarayaq kawsaypa aña millpuykuna,
kunan hina puchupuwanankupaq
inti watanakunap qarankuna, chutatiyasqankumanta
iskay chunka tawayuqpi puní takyasqakuna.
Mama, kunanqa! Kunan mayqin kirup aychanpa uchkunpi
saqina kanman, ima wiñarichkaq llullu chukchapi,
kay hina tantapa ñutu puchun
kunkayman watakuspan mana yaykuy munaqta.
kunan chay chuya tulluykikunapas kutaña
kasqankupi, manaña imapas ñupuy taqllana kanqañachu
¡kuyaypa ñuqñu miskichiqnin!
chawa llantupipas, hatun waqupipas
maypi aychan tipukyanan wak chichí kirup utunpi
mana musyaylla rurakuq hinaspan watwatiyaq ¡waknataña
rikupayasqayki! chayllaraq paqarisqa wichqa makikunapi
Chay hinam allpa uyarinqa upallakuyniykipi,
imaynam mañawachkanchik lliw
may saqiwasqaykiku tiqsi muyuypa kakanta
hinaman chay mana tukuriq tantaykipa chaninninta.
Mañawachkanchiktaq, uchuyllaraq chay pacha kaspayku
qawasqaykipi hinapas, atiymankuchu karqa qichuyta
pimantapas; qamlla quwaptiykiku,
¿niy, mama?
XXIV
Sisarisqa aya pampapa patanman
hamurinku iskay mariakuna waqastin,
quchay quchayta waqastin.
Yuyaypa purun chutasqa surim
haywarikamun qipaq chulla purunta,
chaywan Pidrupa mana ima munaq rnakin
qillqan dumingu ramuspi
rumikunamanta, pampaykunamanta uyarinakunata.
Hallmasqa aya pampana patanmanta
illarikunku iskay mariakuna takikustin.
Lunis.
XXV
Uqarikunku alfilkuna qimisqakunaman qaskakuq,
uku ukuman, urkukunaman,
chakipuri yupaqkunapa tiyananman.
Alfilkunapiwan pichikuna awqa allqukunapa achurayuq.
Sapa karpayuq wampupa amachaqnin
rakumanta qapariptin, manaraq arnirikachisqa
chillpisqakuna, yapunapa hapinankuna
kacharikunku aquyrakip chutapakuyninpi,
mana allin yachakasqa sirkaq llullu
tiktikyayninwan makipa qipanpi sinñikuq.
Hinaptin sinchi llañu qaparipas
mukukunta rutuchikun, makintawan watakun,
chaymanta sunillaña raprachakun
mana tukuq llakipayaypa chullunkuykunaman.
Apusqa wasakuna pukutiyanku
apaspanku, qawi wallqakunapi warkusqata,
siru nisqa nurayninpi qanchis llimpiyuq
unanchakunata, wanu watakunamanta
wanu watakunakama.
Chay hinam wakcha iñiy qasapi tuqtu urqukuy.
Chay hinam muyukachaykunapa mitan. Chay hinam
intuy hamuq pacha imakunapa llampuchinapaq mitan,
mana samayniyuq tuqapu allqa chakatasqa
upallaykunata willakuptin.
Hinaptinñataqmi hamunku alfilkuna qaskakuq
llulla punkukunapiwan pichanakunapi.
XXVI
Rupay pacham kipuykun kimsa watata
quyu chumpikunawan aytisqakunata
lliw anchispa waqaypi,
pusanku unu ispayman asnaq tupqi rukanakuna
wañunayaq alejandríakunapawan
wañunayaq qusqukunapa.
Pupu uraypi kipu paskasqa, chay chaypi huk machi,
aswan wakpiraq hukninpas,
qaqllasqakuna,
wayusqakuna.
Kumpi rantikuqpa ñuñun rurunkunapa
paskasqa kipun,
allin llipipiq paqukunapaq,
laqla chaniyuq patpapa wasa qatanpaq,
¡rikrakunamanta aswan machiyasqa rikrakunapas!
Chay hinam puqurin puchukaypas, tukuypas hina,
piltikachaspa puñunayaq chiwchi hina
kallpisqa qaranmanta
wiñaypaq malta wallpachasqa kanchiman.
Chay hinataq, suytusqa ruyrumanta
tawakunata rikrapi qipikusqa
imapaqñam ima llakikuypas.
Chaqay sillukuna nanaqku
qurpanchakuq rukanakunata chintichistin.
Chaymanta pacham wiñanku ukuman
wañunku hawaman,
chawpinrnanñataq rinkuspaschu
hamunkupaschu
rinkupaschu hamunkupaschu.
XXVII
Wak puqchim manchachiwan,
allin yuyana, sinchi tayta, mana pampachaq
qawcha miskiq. Manchachiwa.
Kay wasim tukuy allinta quwan, kamaq
tiyanata kay maypi kanata mana yachasqapaq.
Ama yaykusunchu. Manchachiwanni kay
yanapakuy
ñutu mitankunanta, tuqyasqa chakankuna hapiyta.
Manam ñawpanichu, miskiyuq tayta,
waminqa yuyapana, llakiyuq runapa
takiq huñu tullunkuna.
Ima winayniyuqmi kay waka wasi,
asuqi wañuykunatam quwan, kichkichin
titiwan chakisqa kunan kaq kawsay
upunaykunata...
Mana imayna risqanchikta yachaq puqchi,
manchachiwan, qaparillapaqña.
Waminqa yuyapakuy, manam ñawpanichu.
Llakisqapiwan paqu tullu kipu, sukan, sukan.
XXVIII
Kay chawpi puchawpim mikullarqani sapallay,
mana marnayuq, mana mañaykusqa, mana mikuykuy nisqa,
mana yakuyuq, manataq taytayuqpas pi rimakachasqa
chuqllukuna munachikuyninpi, rikchaynin
unachisqanmanta tapukunan,
sallallallaypa chikankaray chakiranmantawan.
Imaynam ñuqa mikuyman karqa, Imaynam chay hina
sañu miqapi qarakuymam chaykuna mana kachkaptin,
wasinchikpas paki-inakuchkaptin, manataq mamapa
sutin wirpanchikman asuykamuchkaptin,
lmaynam imallatapas mikuchkayman ñuqa.
Huk allin quchu masiypa misanpim mikurqani
tiqsimanta chayllaraq chayamuq taytanwan,
ipa suqunkunapas rimakuchkaq
sumaq sañupa tan niyninta allqapi sukatiyastin
tukuy kirunkunap iqmachasqa uchkunkuta,
hinaman kusisqa tirutirukunapa
mana llullaq chaqanankunawan, wasinkupi
kasqanrayku. Chay hinaqa imayna sumaqmá!
Kay misapa tuminkunam nanawarqanku
simiypa lliw sankanpi.
Kay hina misakunapi mikuyninmi, may
wakinpa kuyakuyninta mallisqanchikpim, kamas mana
ñuqanch ikpatachu, allpayachin mana
MAMA.
anqusaykuptin, sinchita anaqyachin millpusqata,
qatqichin miskita; kafiytañataq
aya pampaypa wiswinta ruran.
Kuyay wasinchik pakikurquptinña
mamanchikpa mikuchaykuy niyninpas rnanaña
ayawasirnanta lluqsimuptin,
yanuy wasipas tutayaqña, kuyaymanta wakchallaña.
XXIX
Amiymi hunyan qispipi ukunasqa
mana kaq mitapa sikinpi wirupiwan.
Samimanta qinqutiyaq chulli siqiwanmi
purin kuskachakuqnin
Hukmanyachiwanmi sapa sinchichakuy,
wak illariq yakupa waqtanpi asiru asiq, wiru.
Chutaparikusqa qaytu, wiñariq pisiriq
qaytu, qaytu, ¿maynintam
tipinki, awqaypa kipun?
Killaychay kay pachap wiqawninta. Lunis.
XXX
Ñutu unayniyuq mitapa rupaynin
munapakuypa lliw ñukñu aychachanpi,
mana musyaylla uchupa hayakuynin
huchallisqa chawpi punchawpa iskay ura qipanpi
Maki pintuna patankunapa, patamanta pataman.
Muqaq sullull kawsayri rataykusqa
qari kayninchikta churaykuptinchik
chaywan mana musyaspa kasqanchikta kachkanchik.
Manchay hatun mayllakuypa pusuqun,
Puriymanaq tullpakuna
tupanku chaqchukunku chirichasqa llantumanta
hukllawasqawan, llimpi, uchuy chiqta, chukru kawsay,
wiñaypaq chukru kawsay.
Ama manchasunchu. Chay hinam wañuy.
Yawar chupi miskichasqa anyakuq kuyananchik
warmipa, waknaña apasqanmanta
chayna sawkana tupqinapi.
Siwiñataq
wakcha punchawninchikpiwan hatun tutapa,
chawpinpi, chisinkuypa huchallisqa iskay uranta.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.